Βασιλική των Κατηχουμένων Σερβίων («Σαράντα Πόρτες»)

Στη βορειοδυτική πλευρά του βυζαντινού κάστρου των Σερβίων δεσπόζουν τα ερείπια της επιβλητικής Βασιλικής των Κατηχουμένων, γνωστής και ως Σαράντα Πόρτες. Αυτός ο πρώην επισκοπικός ναός, αφιερωμένος στον Άγιο Δημήτριο, κτίστηκε γύρω στο 1000 μ.Χ. και αποτελεί σημαντικό δείγμα μεσοβυζαντινής αρχιτεκτονικής.

Η τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα παρουσιάζει ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον με το υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος της και τον φωταγωγό της. Αρχικά στεγαζόταν με ξύλινη αμφικλινή στέγη στο κεντρικό κλίτος και μονόρριχτη στέγη στα πλαϊνά, ενώ τα κλίτη επικοινωνούσαν μέσω τριβήλου. Στην πολυκύμαντη ιστορία της, ο ναός υπέστη σημαντικές μετασκευές από τον 12ο έως τον 16ο αιώνα, αποτυπώνοντας έτσι διαφορετικές αρχιτεκτονικές φάσεις.

Ο τοιχογραφικός διάκοσμος της βασιλικής αποτελεί ιδιαίτερο σημείο ενδιαφέροντος, με τρία διακριτά στρώματα ζωγραφικής. Το αρχικό στρώμα χρονολογείται στον 10ο-11ο αιώνα, το δεύτερο στον 13ο αιώνα επί επισκόπου Μιχαήλ, ενώ το τρίτο ανάγεται στον 15ο-16ο αιώνα. Ανασκαφικές έρευνες που πραγματοποιήθηκαν μεταξύ 1995-2000 αποκάλυψαν σημαντικά ευρήματα, όπως τα υπολείμματα του παρεκκλησίου στο νότιο κλίτος και τμήματα των αρχικών δαπέδων.

Σήμερα, τα ερειπωμένα υπόλοιπα της βασιλικής μαρτυρούν την πολυσχιδή ιστορία του χώρου, που λειτούργησε για έξι ολόκληρους αιώνες. Η διαδοχική χρήση του μνημείου από τη μεσοβυζαντινή έως την ύστερη μεταβυζαντινή περίοδο τον καθιστά ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών για την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική και την καλλιτεχνική εξέλιξη στην περιοχή των Σερβίων κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους.